De taal die een team spreekt is van belang voor de mate van collective efficacy die ervaren wordt. De taal heeft invloed op opvattingen en handelen. Als er voornamelijk gesproken wordt over samenwerking en de invloed die leerkrachten hebben op het leren van leerlingen, dan doet dat iets met de taakopvatting van leerkrachten. Wanneer leerkrachten geloven dat het hun taak is om het effect van hun handelen op het leren van leerlingen te evalueren en er samen op te reflecteren, dan wordt het gevoel van verantwoordelijkheid over zowel positieve als negatieve resultaten versterkt. Ook wordt het gezamenlijk reflecteren op wat beter kan en hoe problemen opgelost kunnen worden hierdoor gestimuleerd. Doordat dit gebeurt vanuit hoge verwachtingen worden goede aanpakken verder versterkt en worden leerkrachten gemotiveerd om langer vol te houden.

Het effect van collective efficacy op de leerprestaties van leerlingen is erg groot. Het effect is volgens de meta-analyses van Hattie groter dan het effect van de sociaaleconomische status (ses) van het gezin waar de leerling uit komt en dan het effect van ouderbetrokkenheid. Dit wil zeggen dat wanneer twee leerlingen met een vergelijkbare achtergrond wat betreft ses en ouderbetrokkenheid naar scholen gaan die sterk verschillen in de collective efficacy van het team, er ook grote verschillen in hun leerprestaties te verwachten zijn. Ook voorspelt de mate van collective efficacy volgens de meta-analyses leerprestaties beter dan de eerdere prestaties van de leerling, zijn of haar motivatie en zijn of haar concentratie. Hoewel er kritiek is op de wijze waarop effecten van heel verschillende studies met elkaar vergeleken worden in de genoemde meta-analyses, laat dit wel zien hoe krachtig het is wanneer een team er echt in gelooft dat zij samen het verschil kunnen maken voor iedere leerling.

De collective efficacy van een team is een hefboom binnen het totale systeem. Een hogere mate van collective efficacy versterkt de acties van de schoolleider en andersom kan het ontbreken ervan de acties van de schoolleider ondermijnen. Wanneer een team er niet van overtuigd is dat zij gezamenlijk de kennis en vaardigheden in huis hebben om het onderwijs verder te verbeteren, dan hebben bijvoorbeeld inhouden die worden behandeld op een studiedag minder vervolg en dus effect.

Collective efficacy kan worden vergroot door onderzoeksmatig te werken en door het voeren van de professionele dialoog. Waar het om gaat is dat leerkrachten steeds samen expliciet de relatie leggen tussen hun acties en de ontwikkeling van leerlingen. Werk van leerlingen, observaties, gesprekjes en toetsen; het geeft allemaal inzicht in het leren van leerlingen en dus in de effectiviteit van het handelen. Het bespreken van het eigen handelen en het gezamenlijk zoeken naar effectieve aanpakken vraagt om veiligheid, vertrouwen en empathie in het team. Dit is er niet vanzelf. Schoolleiders spelen hier een cruciale rol in. Zij kunnen een veilige werk- en leeromgeving creëren waarin de focus ligt op leren en de impact die het team gezamenlijk kan maken. Door in gesprek te gaan met leerkrachten over effectiviteit van het onderwijs, over leerdoelen en evaluatie en reflectie, help je leerkrachten om te denken over het leren van leerlingen (Wat levert mijn nieuwe aanpak van de rekeninstructie op? Hoe kunnen we effectiever samenwerken om het project te laten slagen?) en minder vanuit de taken die ze moeten uitvoeren (Hoe ga ik die extra toets inplannen? Hoeveel tijd gaat het voorbereiden van dat project mij kosten?). De invloed op de taal die gesproken wordt in het team is de meest krachtige invloed die schoolleiders kunnen uitoefenen. Daarnaast is het expliciet communiceren van de verwachting dat leerkrachten frequent met elkaar in gesprek gaan over hun samenwerking om het onderwijs te evalueren en verder te verbeteren van belang, evenals het faciliteren en organiseren van deze samenwerking.

Bovenstaande tips zijn niet eenvoudig om te realiseren. Veel schoolleiders hebben zelf ook de behoefte om de reflectieve dialoog te voeren met collega-schoolleiders. Hiervoor kan een leiderschaps-PLG of kwaliteitskring worden opgericht binnen het bestuur of een ander verband. Succesfactoren hierin zijn een mix van het bespreken van theoretische inzichten, intervisie en reflectie en het meenemen van een MT lid, zodat samen nagepraat kan worden over de bijeenkomsten en hoe nieuwe inzichten toegepast kunnen worden in de school.

Van Casteren en collega’s onderzochten kritische succesfactoren voor professionalisering voor het afstemmen op verschillen en in hoeverre deze factoren al toegepast worden in scholen. Het observeren van lessen bij elkaar en teamleren worden als heel belangrijk genoemd, terwijl ze nog weinig worden toegepast. Met name activiteiten die het leren van elkaar in het team ondersteunen, zoals het samen voorbereiden van lessen, collegiale consultatie en het werken in leergemeenschappen, worden nog maar weinig ingezet in scholen. Vaak vanwege een gebrek aan tijd en organisatorische problemen. Het meest wordt ingezet op teamscholing tijdens studiedagen. Daarnaast blijkt dat er in veel scholen geen concrete visie of beleid is op hoe leerkrachten kunnen afstemmen op verschillen tussen leerlingen. Dit thema komt niet altijd aan de orde in de gesprekkencyclus. Hierdoor weten leerkrachten niet wanneer zij het goed doen. Een integrale aanpak en inbedding in het strategisch personeelsbeleid helpt hiervoor. Hierbij worden de vaardigheden, de motivatie en de ruimte die leerkrachten ervaren om te differentiëren in samenhang meegenomen in de professionalisering, liefst gekoppeld aan een duidelijke visie. In een studie waar gevraagd is naar topvoorbeelden van professionalisering gericht op afstemmen op verschillen, geven leerkrachten aan dat zij met name professionalisering gericht op het ontwikkelen van een onderzoekende houding waarderen. Ook het tot stand brengen van een positieve relatie met leerlingen en (nieuwe) kennis en vaardigheden in relatie tot hun praktijkvraagstuk tijdens professionalisering worden gewaardeerd door leerkrachten, evenals ruimte voor reflectie, onderzoekend bezig zijn, dialoog en praktische oefeningen.

De schoolleider heeft bij professionalisering de rol van ‘matchmaker’; het zoeken naar manieren om ontwikkelingen van onderop te stimuleren door kennis en expertise van buiten de school te betrekken en deze te verbinden aan de kennis en ervaring die er al in de school is. De focus van de schoolleider ligt daarbij op de kwaliteiten van de leerkrachten en hoe deze benut en versterkt kunnen worden. Een belangrijk aandachtspunt is dat schoolleiders over het algemeen veel positiever aankijken tegen de geboden professionalisering en de randvoorwaarden voor het afstemmen op verschillen dan leerkrachten. Dialoog is hierbij dus een sleutelbegrip. In alle ontwikkelde tools is er aandacht voor zowel bewustwording, houding, kennis als dialoog.