Brug tussen wetenschap en praktijk - Kansen(on)gelijkheid

Brug tussen
wetenschap en praktijk

Het opbouwen en ontwikkelen van een kennisbasis voor schoolleiders houdt in dat we een brug slaan tussen (wetenschappelijke) theorie en de praktijk. Schoolleiders die bezig zijn met de ontwikkeling van het onderwijs in hun school en actief aan de slag zijn met het thema kansen(on)gelijkheid, zijn betrokken bij de totstandkoming van dit thema.

Dit zijn de
de ervaringen
van schoolleiders

Schoolleiders dragen bij aan de kennisbasis:

8 bijeenkomsten onder leiding van Linda van den Bergh, lector bij Fontys OSO
schoolleiders werken gedurende het jaar een subthema uit in kleine groepen waarbij tevens tools worden ontwikkeld
gezamenlijk wordt een overzichtsartikel en een online magazine geschreven
oplevering van het thema tijdens het TRENDS congres 2021 van het Schoolleidersregister PO

Het traject is afgesloten met een certificaat waarmee ze de eerste schoolleiders zijn die dit thema kunnen afronden voor hun herregistratie.

Lees het
interview met
Linda van den Bergh Begeleidend lector

Interview met Linda van den Bergh

Ervaringen
van schoolleiders

Als schoolleider kun je je kennis op verschillende manieren bijspijkeren. Sommigen kiezen voor een opleiding of een cursus, anderen prefereren leren met waardering achteraf. Je kunt je op eigen houtje ontwikkelen, binnen de muren van je eigen school, maar ook samen met collega’s, bijvoorbeeld in een kenniskring. Jacqueline Kenter en Annemarie Hoornsman deden het laatste en zijn er enthousiast over.

‘De kenniskring Kansen(on)gelijkheid geeft antwoord op de vragen die me dagelijks bezighouden’

“Een schoolleidersbestaan is soms eenzaam: voor je het weet, kijk je te weinig buiten je eigen bubbel, het is belangrijk om ook andere ervaringen te horen. Het heeft een meerwaarde om in een kenniskring met andere schooldirecteuren te bespreken waar je in je werk tegenaan loopt. Een extra voordeel is dat je samen met een onderzoeker aan de slag gaat. Het gesprek wordt naar een hoger niveau getild’. Aan het woord is Annemarie Hoornsman, schooldirecteur van basisschool Wereldwijs in Bilthoven. De laatste jaren is steeds meer bekend over wat kansenongelijkheid kan behelzen. We weten beter waar scholen mee worstelen en hoe ongelijkheid tussen kinderen groter of kleiner kan worden. Het doel van de kenniskring is om meer inzicht te krijgen in wat er op de eigen school gebeurt en daarnaast bruikbare tools te ontwikkelen en verzamelen voor heel Nederland. Een kenniskring biedt dus een combinatie van praktijk en verdieping, van halen en brengen.

Jacqueline Kenter is schoolleider op De Touwladder, een basisschool in Sint-Michielgestel (NB). ‘We hebben een bijzonder diverse populatie, met kinderen van zowel heel hoogopgeleide en welgestelde ouders als kinderen van vluchtelingen. Bij ongeveer een kwart van de kinderen is thuis sprake van armoede. Kortom: onze kinderen starten bepaald niet vanuit een gelijke positie, wat grote gevolgen kan hebben voor hun schoolloopbaan. Dat voelt voor mij onrechtvaardig.’ Jacqueline streeft met haar school naar een optimale ontwikkeling voor juist deze niet-bevoorrechte kinderen. Om die reden besloot ze deel te nemen aan de kenniskring Kansen(on)gelijkheid. ‘Door goed onderwijs te bieden vergroot je de kans dat ook kansarme kinderen later maatschappelijk goed terechtkomen. Alleen: uit onderzoek blijkt dat scholen met relatief veel kansarme kinderen over het algemeen meer moeite hebben om goede leraren aan te trekken, wat de kansenongelijkheid kan vergroten. Daarom hebben we hier hard gewerkt aan de kwaliteit van ons vakmanschap.’

Wie aan een kenniskring deelneemt, moet rekenen op een tijdsinvestering van tachtig uur. Jacqueline en Annemarie studeren hoofdzakelijk in hun eigen tijd; daar hebben ze geen problemen mee. Jacqueline: ‘Ik vind het fantastisch om te doen; mijn kennis van de materie is vergroot. Overigens zijn sommige inzichten best schokkend. Zo weet ik nu dat het onderwijs kansenongelijkheid in stand houdt en zelfs vergroot. Dat vloeit voort uit onze opdracht om alle talenten te laten bloeien. Kinderen stromen met heel weinig tot heel veel bagage in op de basisschool, ongeacht hun ontwikkelpotentie. Doordat wij alle kinderen vanuit onze pedagogische opdracht evenveel aandacht moeten geven, nemen de verschillen alleen maar toe. Dat is logisch. De vraag is: is dat rechtvaardig?’

Jacqueline geniet van de kenniskring. ‘Ik vind het heerlijk om onderzoek te doen en samen met anderen te achterhalen wat de oorzaken zijn van kansenongelijkheid en hoe je kansengelijkheid kunt bevorderen. Ik vind dit boeiender dan een cursus of waarderingsgesprekken over je persoonlijke ontwikkeling, waarbij je vooral terugblikt. Bij een kenniskring kun je aan de slag met de vragen die jou op dít moment het meeste bezighouden. Ik heb het gevoel dat ik iets aan doen ben dat relevant en actueel is en dat adviezen oplevert die echt kunnen werken.’ Leerzaam is ook het contact met collega-schoolleiders: we houden elkaar scherp.’

Op CBS de Graankorrel is het feest. Juf Annet is 25 jaar in het onderwijs! In alle groepen staat haar een verrassing te wachten: van spelletjes tot een verduisterde escaperoom in de bovenbouw. Directeur Heleen Broerse laat ons trots haar gezellige school zien. Zelf is ze ook al ruim 40 jaar werkzaam in het onderwijs, maar nog even enthousiast als in het begin. “Omdat ik elke dag weer nieuwe dingen leer!”

Sinds een tijdje is ze met haar school bezig met een ontwikkelingstraject gebaseerd op de theorie van Human Dynamics. Dat het voor haar school werkt, is voor Heleen wel duidelijk. Maar waaróm het werkt, is iets waar ze zich graag verder in wil verdiepen. “Daarom doe ik mee aan de ontwikkeling van het professionaliseringsthema van het Schoolleidersregister PO. Het is zó goed om dat wat je doet te verbinden met theorie en kennis. Dat je doet wat werkt, maar ook weet waarom het werkt.”

Heleen liep er met haar team tegenaan dat het soms moeilijk is om het onderwijs bij álle kinderen te laten aansluiten. Het kan frustrerend zijn dat je niet alle kinderen even goed begrijpt, zeker wanneer ze in hun manier van doen veraf staan van jouw manier van doen. “We werkten in het team al met het 3D-model van Human Dynamics: het helpt in de communicatie en samenwerking. Vanuit het team kwam de wens om hier ook in de klas iets mee te doen. Het biedt ons kansen om op een andere manier naar kinderen te kijken, te snappen waarom kinderen op een bepaalde manier reageren, hoe ze het beste leren, wat we van ze mogen verwachten en hoe we daarbij aan kunnen sluiten.” Leerkrachten zijn getraind in het observeren van kinderen, om te achterhalen wat de dominante leer- en communicatiestijl is van kinderen, vertelt Heleen. “Als je weet dat een kind ‘mentaal-georiënteerd’ is, dan snap je dat hij misschien gewoon lekker aan de slag wil, en niet per se eerst een verhaal kwijt moet over wat hij dit weekend heeft gedaan. Dat daar niets mis mee is. Een ander kind heeft het misschien juist wel heel erg nodig om even een kletspraatje te maken, en dan met zijn werk te beginnen. Dat gebeurt vaak intuïtief al heel goed, maar juist bij de kinderen die voor jou wat lastiger te doorgronden zijn, kan het helpen om er met een 3D-bril naar te kijken.”

Zou iedere school met 3D moeten werken? “Er komt zo vaak iets nieuws van buiten op je school af. Dat moet dan allemaal weer een plek krijgen. Zo maken we van een middel het doel. Dat moet niet! Je moet goed onderbouwde keuzes kunnen maken en de verbinding kunnen maken met je eigen praktijk. Het gaat erom dat je onderzoekt wat werkt bij kinderen. Onze populatie bestaat uit weinig ‘mentaal-georiënteerde’ kinderen. De meeste kinderen zijn meer ‘emotioneel-‘ of ‘fysiek-georiënteerd. Je merkt dat onze kinderen beter leren wanneer we daarop aansluiten, bijvoorbeeld door meer bewegend leren in de school te brengen. En vandaaruit kinderen ook uit te dagen om ook de mentale vaardigheden verder te ontwikkelen, te stretchen noemen we dat.” Ook helpt het om gemeenschappelijke taal te hebben. Kinderen kunnen beter benoemen wat ze nodig hebben, waarom ze liever een rustig plekje zoeken om te werken en of juist liever samen willen werken. We hebben daarom nu verschillende werkplekken in de school. Ook de communicatie met ouders is verbeterd. Er is meer begrip gekomen en de nadruk ligt op de positieve kanten.”

Binnen de stichting Jong Leren, waar Heleens school bij aangesloten is, lijkt de tijd rijp om meer te leren over de werking van het brein en wat dat betekent voor het onderwijs. Recent is daar ook een studiedag over geweest, vanuit de invalshoek van bewegend leren. Vooral de lezing van neuropsycholoog Erik Scherder maakte indruk. “Ik kwam tot het besef: we doen veel te weinig aan het fysiek ervaren, deze manier van leren is onderbelicht. Inmiddels nemen we de kinderen ook veel meer mee naar buiten, voor een rekenles met springen en rennen bijvoorbeeld. En na de lezing van Jelle Jolles bij het Schoolleidersregister PO en mijn vervolggesprek met Ria van Dinteren wordt me steeds duidelijker hoe belangrijk het is dat vooral jonge kinderen heel veel verschillende ervaringen moeten opdoen. In de breedte ontwikkelen, omdat zo meer hersenverbindingen tot stand komen. Ik zie het als opdracht om kinderen zoveel mogelijk te laten ervaren. Daar moeten we echt ruimte voor maken.” In de onderbouw van De Graankorrel is letterlijk veel ruimte ingebouwd voor het opdoen van allerlei ervaringen. In het lokaal staat een huiskamer met echt werkende deur en een heuse douche met douchegordijn, allemaal door kleuters zelf gemaakt. “Het is misschien wat minder gelikt dan wanneer een volwassene het had gemaakt, maar het gaat om de ervaring die kinderen hiermee op doen”.

Wist je dit eerder nog niet? “Denken dat je het allemaal al weet, helpt niet. Je moet tot het besef komen ‘ik weet het ook niet allemaal, ik moet zelf ook leren’. Pas dan ga je onderzoeken. Er is een soort van bescheidenheid nodig. Kinderen leren vaak ondanks het onderwijs. Als ik er niet ben, dan leren kinderen ook wel. Je moet je dan afvragen: wat kan mijn rol dán zijn?”

En, wat is het antwoord? “Wat me triggerde, is wat Ria van Dinteren vertelde tijdens het interview dat ik met haar hield. We zitten in een tijd van zappen. Kinderen leren niet meer om zich ergens voor langere tijd mee bezig te houden, zijn snel afgeleid. Als iets niet lukt, hup, naar het volgende opdrachtje. We raken de aandacht kwijt. We moeten weer concentratie gaan oefenen. Daar wil ik wel wat mee. In de doorgaande lijn zie ik voor mij als schoolleider hiervoor een rol weggelegd. En kritische vragen stimuleren. We stellen te weinig kritische vragen. Zelfs nieuwe mensen zie je al snel invoegen in het systeem, waardoor vragen als ‘waarom doen we dat zo?’ niet vaak worden gesteld.”

De nieuwe inzichten en een onderzoekende houding neemt Heleen niet alleen mee terug naar haar school, maar ook stichtingsbreed is er profijt van wat Heleen leert in dit traject. “Ik heb binnen mijn bestuur verteld dat ik meewerk aan de ontwikkeling van de kennisbasis voor het Schoolleidersregister PO. Dat ik me verdiep in breinleren en gesprekken heb gehad met deskundigen en andere schoolleiders. Ik heb nu ingebracht om dit ook binnen ons bestuur verder op te pakken. Er gaan nu 29 scholen aan de slag met breinleren. Wetenschap over het brein komt op de beleidsagenda, in het meerjarenplan en tijdens een inspiratiediner. Daar krijg ik wel energie van!”

Ook meewerken aan de ontwikkeling van de kennisbasis voor schoolleiders? De komende tijd gaan we aan de slag met de ontwikkeling van nieuwe professionaliseringsthema’s (waaronder het thema kansenongelijkheid). Daarvoor zoeken we nog schoolleiders die bijvoorbeeld interviews willen afnemen bij deskundigen of een onderzoek willen doen of een essay willen schrijven. In veel gevallen kun je jouw bijdrage aan de kennisbasis gebruiken voor je herregistratie. Informeer naar de mogelijkheden!

Annemarie Hoornsman
Schooldirecteur
van basisschool
Wereldwijs in Bilthoven

Jacqueline Kenter
Schoolleider
van basisschool
De Touwladder in
Sint-Michielsgestel

Werkwijze
De kenniskring Kansen(on)gelijkheid is onderverdeeld in subgroepen. Elke subgroep bestudeert een andere invalshoek van het thema kansenongelijkheid. Lector Linda van den Bergh, die de kenniskring leidt, verzorgt per (online) bijeenkomst steeds een plenaire presentatie. Vervolgens gaan de subgroepen geïnspireerd verder met hun onderwerp.

Interview met
Linda van den Bergh

Linda van den Bergh is lector bij Fontys OSO en heeft de kenniskring Kansen(on)gelijkheid begeleid. Samen met de schoolleiders uit de kenniskring heeft zij een overzichtsartikel en online magazine over het thema samengesteld.

Wat is jouw specifieke kennis en ervaring en persoonlijke affiniteit met kansenongelijkheid?

‘Toen ik zelf in het basisonderwijs werkte, merkte ik dat sommige leerkrachten vooroordelen hadden jegens leerlingen met bijvoorbeeld een migratieachtergrond, of leerlingen met bepaalde ouders. Ik dacht: dat moeten die kinderen merken. Toen ik een researchmaster deed en zelf een onderzoeksvraag mocht opstellen, heb ik onderzocht wat de houding van leerkrachten was ten opzichte van leerlingen met een Turkse of Marokkaanse achtergrond, het effect daarvan op hun verwachtingen van leerlingen in hun eigen klas met zo’n achtergrond en de cijfers en CITO-resultaten die deze leerlingen behaalden.’

Wat kun je zeggen over de kansenongelijkheid in Nederland?

‘Die is stabiel, na jaren te zijn toegenomen. Dus stabiel op een hoog niveau, wat inhoudt dat de kansenongelijkheid in het Nederlandse onderwijs groot is. Zo heeft de Onderwijsinspectie onderzocht welk schooladvies kinderen kregen met een CITO-score van 538, een score waarmee je zowel naar de havo als het vwo kunt. Kinderen met laagopgeleide ouders hadden vijf keer zoveel kans op een havoadvies dan kinderen van hoogopgeleide ouders. Mijn onderzoek richt zich op professionalisering van leraren, om kansenongelijkheid zoveel mogelijk te voorkomen.’

Je koppelt kansenongelijkheid aan het opleidingsniveau van de ouders.
Zijn er nog andere factoren die van invloed zijn op kansenongelijkheid?

‘Ja, het gaat om groepen waarover stereotiepe beelden bestaan. Leerlingen met een migratieachtergrond, maar ook leerlingen met labels zoals autisme, dyslexie en ADHD. Van kinderen met een of meer van deze labels verwachten we over het algemeen minder, terwijl het label niets zegt over de capaciteiten van een leerling. Waar het om gaat, is dat we niet in stereotypen denken. Het klopt wel dat kinderen van laagopgeleide ouders het op school over het algemeen minder goed doen dan kinderen van hoogopgeleide ouders, maar het is géén wet van Meden en Perzen. Kansenongelijkheid is er al voordat kinderen überhaupt nog maar naar school gaan. Je zou willen dat de kansenongelijkheid in het onderwijs afnam, maar het tegendeel is waar: het onderwijs vergroot onbewust en onbedoeld de ongelijkheid, bijvoorbeeld door te werken in niveaugroepen. Dat is voor mij de reden waarom ik dit werk doe. Ik wil onderwijsprofessionals bewust maken van de processen en hen inzichten en tools geven om het anders te doen, bijvoorbeeld door onze onderzoeksbevindingen te publiceren.’

Waardoor is die kansenongelijkheid gestegen?

‘Dit is een combinatie van vele factoren. Wat op dit moment zeker niet meehelpt, is het lerarentekort. Leerkrachten kunnen momenteel werken waar ze willen. Het lerarentekort is het grootst op de scholen met relatief veel kwetsbare leerlingen. Die leerlingen worden dus het vaakst naar huis gestuurd, terwijl juist zij dat onderwijs zo hard nodig hebben. Verder zie je dat hoogopgeleide ouders vaker een school kiezen met een specifiek, innovatief onderwijsconcept. Deze ouders gaan ook vaker in discussie met de leerkracht als het schooladvies in hun ogen niet past bij hun kind. En door het passend onderwijs is het moeilijk om af te stemmen op al die verschillende onderwijsbehoeften van de kinderen. We vragen haast het onmogelijke van de leerkrachten.’

Kansenongelijkheid in het onderwijs zou je moeten bestrijden, niet?

‘Ja, zeker. De vraag is vooral: hoe doe je dat? Veel scholen differentiëren in hun onderwijs. Op zich is dat natuurlijk prima, maar waar streven ze dan naar? Naar gelijke uitkomsten? Met andere woorden: dat alle kinderen dezelfde leerdoelen behalen? Of wil je dat ieder kind het maximale uit zichzelf haalt? Als je voor het laatste kiest, is het gevolg dat de verschillen groeien. In de praktijk gaan de kinderen met een stimulerende achtergrond vaak sneller en gemakkelijker door het onderwijs. Andere kinderen hebben vaak meer tijd nodig. Als je voor kansengelijkheid bent, zou je bijna geneigd zijn om de snelle leerlingen af te remmen, maar daar is niemand voor. Dus werken we met niveaugroepen, zodat kinderen op hun eigen niveau instructie krijgen. Dat lijkt mooi, maar het risico van niveaugroepen is dat je een leerplafond inbouwt en dat je je verwachtingen heel expliciet maakt. Als je twee maanden lang aanbod hebt gehad op het laagste niveau is het moeilijk om van de ene niveaugroep door te stromen naar de volgende. Wetenschappers in binnen- en buitenland zijn het erover eens dat niveaugroepen de kansenongelijkheid vergroten. Misschien moeten we naar een ander onderwijsconcept.’

Hoe heb je de uitwerking van het thema samen met de schoolleiders aangepakt?

Na een kennismaking met alle schoolleiders en hun ervaringen met kansen(on)gelijkheid hebben we ons eerst verdiept in het brede thema. Daarna hebben we op basis van de ervaringen, interesses en de recente literatuur over effectieve interventies voor het werken aan gelijke kansen subthema’s vastgesteld. Deze hebben we vervolgens uitgewerkt volgens een design thinking proces. De eerste fase daarvan bestaat uit het verkennen, begrijpen en definiëren van het subthema, door literatuur te bestuderen en in gesprek te gaan met experts. De tweede fase is die van het creëren van ideeën en ontwerpen van eerste prototypes van tools. Daarna zijn deze prototypes getest in de eigen teams en op basis daarvan zijn bijstellingen gedaan. Tot slot hebben we de eindproducten gepresenteerd, feedback gevraagd van een expert en het proces geëvalueerd. We hebben het geluk gehad dat we de eerste en de laatste bijeenkomst op locatie konden organiseren, zodat we elkaar echt konden ontmoeten. De andere zes bijeenkomsten vonden online plaats, wat wel een uitdaging vormde voor de samenwerking en groepsvorming.

Ben je tevreden over de opbrengsten van de kenniskring?

Ja, ik ben trots op wat we met elkaar neergezet hebben. Ondanks dat het samenwerken veelal digitaal moest in een tijd die door corona erg uitdagend was in de scholen, hebben alle groepjes een mooi product met bijbehorende handleiding gemaakt. De schoolleiders hebben bijgedragen aan het overzichtsartikel en naast dit hele proces liep een lijntje met de makers van Klassen, die werken aan een kennisbank. Schoolleiders hebben feedback gegeven op hun concept hoofdstukken waarmee de schoolleiders hen verder hielpen en tegelijkertijd zelf nieuwe kennis opdeden. Vanuit het Schoolleidersregister PO zijn er aanvullende interviews gedaan en is alles heel mooi opgemaakt. Dit alles samen maakt dat ik zeer tevreden ben over de opbrengsten.

Welke gouden tip heb je voor schoolleiders die met het thema aan de slag willen?

Lees je in, wees je bewust van de processen die plaatsvinden in het team en in de klassen en grijp in waar nodig. Werken vanuit een onderzoekende houding, op basis van gegevens is belangrijk. Het stimuleren van professionele dialoog tussen de teamleden is zo mogelijk nog belangrijker. Ga in gesprek over de opvattingen die leerkrachten hebben over onderwijs, over de manier waarop ze differentiëren en waarom ze bepaalde keuzes maken, bespreek de verwachtingen die leerkrachten hebben van leerlingen. Zorg dat dit inhoudelijke gesprek plaatsvindt in overlegmomenten, regel de praktische zaken efficiënt daarbuiten. Ontwikkel op deze manier een gezamenlijke visie op het afstemmen op diversiteit die leerkrachten handvatten biedt om hun handelen vorm te geven in de klas. Ik hoop van harte dat de opbrengsten van de kenniskring hierbij ondersteunend zijn.

Linda van den Bergh (1978) werkte als leerkracht en remedial teacher in het basisonderwijs. Ze studeerde vervolgens orthopedagogiek en deed de research master aan de Radboud Universiteit Nijmegen en promoveerde in 2013 op het professionaliseren van leerkrachten in het geven van feedback aan leerlingen. Ze doet nu als lector praktijkgericht onderzoek naar kansenongelijkheid in het onderwijs. “Mijn hart ligt bij kinderen die al met 1-0 achterstand de school binnen komen. Toen ik eenmaal voor de klas stond, merkte ik dat ik daar weinig aan kon doen. Daarom heb ik toen een opleiding tot remedial teacher gevolgd. Maar als remedial teacher kun je minder in diagnostiek en behandeling betekenen voor een kind dan een orthopedagoog. Daarom ben ik toen orthopedagogiek gaan studeren. Tijdens die studie hoorde ik meer over onderzoek en toen kreeg ik het idee: ik zou pas echt een verschil kunnen maken als ik onderzoek in, met en voor de praktijk zou doen. Door het ontwikkelen en publiceren van kennis en tools kun je leerkrachten inspireren, waardoor de kwaliteit van ons onderwijs nog verder verbetert, voor alle leerlingen. Dat is en blijft mijn drijfveer.”

Wat zijn vragen die bij jou zelf opkomen als het over kansenongelijkheid gaat?

‘Volgens mij is de allerbelangrijkste vraag: hoe krijg je als schoolleider de opvattingen van de leerkrachten over de potentie van kinderen positiever en meer open? De schoolleider kiest uiteindelijk waar het team mee aan de slag gaat, dus hij/zij speelt in dit verband een cruciale rol. Een schoolleider heeft ook veel invloed op de houding van leerkrachten en zou kritische vragen kunnen stellen als een leerkracht blijk lijkt te geven van vooringenomenheid. Stigmatisering is een van de oorzaken van kansenongelijkheid.’

Linda van den Bergh heeft meegewerkt aan een boekje waarin 20 wetenschappelijke artikelen over kansenongelijkheid vertaald zijn in toegankelijk geschreven artikelen van ongeveer 2,5 pagina. Je kunt dit boekje (‘Werk maken van gelijke kansen, praktische inzichten uit onderzoek voor leraren basisonderwijs’) gratis downloaden via didactiefonline.nl.
Op de site van het NRO (Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek) vind je een kennisportal waarin je naar betrouwbare praktische literatuur kunt zoeken en De Kennisrotonde. Scholen kunnen daar vragen stellen die vervolgens door onderzoekers worden beantwoord. Je vindt er inmiddels meer dan driehonderd vragen en antwoorden, compleet met rapport.
Tot slot: op de site van de onderwijsinspectie kun je ook veel informatie over kansenongelijkheid vinden, bijvoorbeeld in de staat van het onderwijs van de afgelopen jaren.

Meer weten?

Publicaties van Linda van den Bergh